Những mẫu nhà truyền thống độc đáo của Việt Nam - Phần 1 - AgriMark

NHÀ TRÌNH TƯỜNG

Không rõ có từ bao giờ nhưng hiện tại ở Hà Giang còn tồn tại một số ngôi nhà trình tường trên trăm tuổi và vẫn còn giá trị sử dụng.

Nhà trình tường và thiên nhiên

Từ trên cao nhìn xuống, nằm giữa vùng núi đá và các đồi cỏ tranh, những căn nhà trình tường của đồng bào trông giống những cây nấm khổng lồ mọc bên sườn núi, giữa bạt ngàn hoa mơ, hoa mận, hoa đào của mùa Xuân, tạo nên một không gian rất đặc trưng, một nét văn hóa đặc sắc của bà con dân tộc vùng cao.

Một ngôi nhà trình tường ở Lào Cai

Việc sống trên các sườn núi cao với khí hậu lạnh khắc nghiệt đã ảnh hưởng sâu sắc đến kiến trúc nhà ở của một số dân tộc miền núi phía Bắc. Bên cạnh yếu tố môi trường, thì quan niệm sống, lối sống, phong tục tập quán của bà con dân tộc… đã hình thành nên nét độc đáo trong văn hóa kiến trúc của ngôi nhà trình tường. Nhà làm bằng đất, lợp bằng ngói hoặc tranh với ưu điểm vừa giữ ấm về mùa đông, mát mẻ trong mùa hè và lại có thể chống được kẻ gian, thú dữ. Điều đặc biệt ở những ngôi nhà trình tường này là lớp tường đất nện rất dày và không có bất cứ cái cột hoặc cọc nào bên trong nhưng vẫn tạo được sự chắc chắn cho những ngôi nhà. Kỹ thuật làm nhà trình tường của đồng bào Tày, Mông, Hà Nhì đều có những nét tương đồng và khâu quan trọng là việc chọn loại đất phải có độ kết dính rất cao – thường là loại đất sét ven suối. Tuy nhiên, ở mỗi dân tộc có sự khác biệt trong quan niệm về xây nhà trình tường cũng như cách bố trí, sắp đặt trong ngôi nhà của mình.

Độc đáo nhà trình tường của người Mông ở Hà Giang

Hà Giang – mảnh đất biên giới cực Bắc của Tổ quốc, nơi có Cột cờ Lũng Cú hiên ngang và Cao nguyên đá Đồng Văn với những dãy núi đá tai mèo trập trùng – còn lưu giữ văn hóa truyền thống phong phú, đậm đà bản sắc của đồng bào 22 dân tộc.

Người Mông chiếm phần đông nhất trong số các dân tộc làm ăn sinh sống từ bao đời nay trên vùng cao nguyên này. Nhà trình tường của người Mông nơi đây độc đáo trong kiến trúc và tương đối thống nhất theo một khuôn mẫu, dù to hay nhỏ đều phải có ba gian hai cửa, gồm một cửa chính, một cửa phụ và tối thiểu là hai cửa sổ. Ngôi nhà có thể có một hoặc hai chái nhà, nhưng đều không liên quan trực tiếp đến ba gian nhà chính. Ba gian nhà chính được sắp xếp như sau: Gian bên trái dùng để đặt bếp nấu nướng và buồng ngủ của vợ chồng gia chủ; gian bên phải dùng để đặt bếp sưởi và giường khách; gian giữa thường rộng hơn hai gian bên và là gian để bàn thờ tổ tiên, đồng thời cũng là nơi tiếp khách, ăn uống của gia đình. Ngoài ra, sàn gác còn có thể làm nơi ngủ mỗi khi nhà đông khách. Điều đặc biệt là đàn bà, con gái không được phép ngủ trên gác. Bởi thế, kể cả khi cha mẹ chồng, con trai trong nhà đi vắng thì con dâu cũng không được lên gác; nếu muốn lấy vật gì trên gác cũng không được trèo thẳng lên mà chỉ được phép đứng ở bậc thang rồi lấy que khều.

Trong văn hóa truyền thống của dân tộc Mông ở Hà Giang, các ngôi nhà không được dính sát vào nhau, kể cả anh em ruột thịt. Người Mông quan niệm khi làm ma cho người chết, người ta có tục lệ thổi khèn, kèn, tù và, vác nỏ đi vòng quanh nhà ba lượt đi, năm lượt về (đối với nam giới), năm lượt đi và bảy lượt về (đối với nữ giới) để xua đuổi các loại ma đói, ma yểu khỏi về quấy rầy người chết. Chính vì vậy, người Mông cho rằng nếu làm nhà dính vào nhau, khi nhà có tang sẽ không tiến hành được nghi lễ trên thì coi như đám ma ấy không làm đúng luật lệ tổ tiên đã quy định, không đảm bảo cho người chết được yên ổn trong cõi vĩnh hằng.

Đồng bào dân tộc Mông rất chú trọng việc chọn đất làm nhà. Sau khi chọn được đất tốt, đất lành, người ta tiến hành san nền, kê móng, trình tường nhà. Công việc trình tường nhà được tiến hành khá công phu với một số quy định, như người lạ không được vào khu vực nhà đang trình tường, nhất là phụ nữ… Để trình tường nhà, người ta làm những chiếc khuôn gỗ có chiều dài 1,5m, rộng 0,45-0,5m. Đất dùng để trình tường phải được loại bỏ sạch rễ cây, đá to, cỏ rác. Khi tiến hành trình tường, thường huy động vài chục thanh niên trai tráng trong làng đến giúp. Người ta đổ đất đầy khuôn gỗ, dùng những chiếc vồ nện chặt đất, cứ như vậy khuôn nọ nối tiếp khuôn kia cho đến khi hoàn thành.
Quan niệm về nhà trình tường của người Mông
Sau khi trình tường xong, gia chủ sẽ tiến hành chọn ngày tốt, hợp với tuổi chủ nhà mới được vào rừng chặt hạ cây cột cái, cây đòn nóc. Trước khi chặt cây phải thắp ba nén hương; tiếp đó, cắm ba tờ giấy bản vào gốc cây khấn thần rừng, thần cây cho xin cây gỗ về làm nhà. Họ quan niệm rằng làm như thế thần cây, thần rừng không quở mắng và nhà cửa mới yên vui, mọi người khỏe mạnh, ăn nên làm ra, gia đình hạnh phúc. Chọn được ngày chặt cây, cây cột cái được gia chủ chặt xong đem thẳng từ rừng về, không được đặt xuống đất mà phải đưa lên nóc ngay. Người Mông coi hai cây cột cái ở gian giữa là cột chủ đạo trong nhà, thể hiện sự ngay thẳng, cứng cáp, vững vàng của chủ nhà, nên phải là một cây rừng không bị sâu, thối, cụt ngọn. Hai cây cột này còn có một vị trí rất quan trọng trong đời sống tâm linh của người Mông.

Cửa chính ra vào nhà của người Mông cũng phải chọn gỗ tốt để làm. Cửa bao giờ cũng được mở vào phía trong. Cửa không cài bằng then sắt mà phải cài bằng then gỗ. Người Mông quan niệm không sử dụng bản lề, then cửa bằng sắt là vì cửa mở ra đóng vào được xem là lòng bụng con người, nếu dùng các vật dụng bằng sắt thì sẽ lạnh, nên tất cả các ngôi nhà của người Mông luôn sử dụng sự mềm mại của cây rừng.

Một nét độc đáo nữa trong cấu trúc nhà trình tường truyền thống của người Mông là tất cả các ngôi nhà thường được xếp hàng rào đá xung quanh vô cùng chắc chắn. Để có được hàng rào đá hoàn chỉnh bao quanh ngôi nhà và mảnh đất rộng chừng 200-300m2, gia chủ cùng với người thân phải mất hàng tháng trời nhặt những mảnh đá vỡ quanh nhà về xếp thành hàng rào đá. Những viên đá có kích cỡ khác nhau với nhiều góc cạnh được xếp lèn vào nhau, tạo nên bức tường bao kiên cố, phẳng mà không cần sử dụng chất kết dính nào. Chiếc cổng gỗ có mái và dán giấy đỏ xen giữa bờ rào đá trước nhà, được người Mông trang điểm tạo nên vẻ ấm cúng giữa cái lạnh mùa đông ở Cao nguyên đá. Người Mông làm nhà dựa lưng vào núi; mỗi bản thường có từ vài ba nóc nhà trở lên, có bản chỉ có một dòng họ hoặc nhiều dòng họ chung sống quây quần bên nhau trên một sườn núi.

Nhà trình tường là một ttrong những di sản độc đáo của người dân tộc phía Bắc. ở những bài viết sau, AgriMark sẽ giới thiệu tiếp những ngôi nhà độc đáo khác của các dân tộc trên đất nước Việt Nam tươi đẹp.